جواد نوائيان رودسري - براي کساني که با ديدگاه صرفاً مادي به دنيا مي نگرند، شناخت شهيد دکتر مصطفي چمران، آسان نيست. «سه طلاقه کردن دنيا» و «وداع» با «مظاهر جلال و جبروت»، تنها از عهده انساني ساخته است که از خود عبور کرده و «مَنيَّت» را پشت سر نهاده باشد. انساني که او را، جز لقاي پروردگار و واثق شدن به الطاف جاوداني حضرت دوست، خيال ديگري در سر نيست. بنده اي که جايگاه خويش را در نظام خلقت مي شناسد و بر مهرباني و لطف خداوندگارش آگاه است که:«وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلا»(اسراء-70) شهيد چمران، با چنين شناختي، گام در مسير پر فراز و نشيب مبارزه در راه حق گذاشت و شهادت را پذيرا شد.

از «انتصاريه» تا «برکلي»

شهيد چمران، با فقر و حرمان بيگانه نبود. کودکي او در ميان خانواده اي گرم و صميمي گذشت، که البته از مال دنيا بهره اي نداشت. تجربه محروميت، براي مصطفي، تجربه اي تلخ و البته ذي قيمت بود. او از همان دوران کودکي، به همراه و ياور نيازمندان و محرومان تبديل شد؛ ياوري دلسوز و مهربان که کمک به ديگران را وظيفه خود مي دانست و کرامت انساني را، براي همه ابناي بشر، ارج مي نهاد. شهيد چمران، تحصيل را از دبستان «انتصاريه» آغاز کرد؛ مدرسه اي قديمي در محله «پامنار» تهران. دوره دبيرستان را در «دارالفنون» و «البرز» طي کرد. چمران در رياضيات نابغه بود. او پس از دريافت ديپلم، بلافاصله، در کنکور شرکت کرد و در رشته «الکترومکانيک» دانشکده فني دانشگاه تهران، پذيرفته شد؛ در همين دوره بود که کار تدريس را هم آغاز کرد. چمران براي تأمين مخارج تحصيلش تدريس مي کرد. با اين وجود، او تنها يک دانشجوي نابغه نمونه نبود. دانسته هاي چمران جوان، گستره اي وسيع از معارف ديني و فلسفي را در بر مي گرفت. چمران، از 15 سالگي به مسجد هدايت مي رفت. کلاس تفسير مرحوم آيت ا...طالقاني و بعد از آن، جلسات درس فلسفه و منطق استاد شهيد مرتضي مطهري، براي او فرصت آشنايي بيشتر با معارف اسلامي را فراهم کرد. شهيد چمران، از فعاليت هاي اجتماعي هم غافل نبود. دوران تحصيل او در دانشگاه، با کودتاي 28 مرداد همزمان شد. شهيد چمران به نهضت مقاومت ملي پيوست و به مبارزه با رژيم پهلوي پرداخت. سال 1337هـ.ش بود که چمران توانست با استفاده از بورس تحصيلي دانشجويان ممتاز، براي ادامه تحصيل، راهي آمريکا شود. او تحصيلات خود را در دانشگاه هاي کاليفرنيا و برکلي ادامه داد و موفق به دريافت درجه دکترا، در رشته هاي الکترونيک و فيزيک پلاسما شد.

هجرت؛ مقدمه اي براي عروج

اين موفقيت ها، براي چمران، دستيابي به ثروت و رفاه را در پي داشت؛ اما اين آسودگي و رفاه قادر نبود روح ناآرام او را اقناع کند. به همين دليل، شهيد چمران، پس از آشنايي با امام موسي صدر و مبارزات او در لبنان، آسايش و رفاهي را که در پرتوي نبوغ و تلاش خود به دست آورده بود، رها کرد و به لبنان رفت. او در لبنان، به همکاري با امام موسي صدر، حمايت از شيعيان مظلوم لبنان و نيز آوارگان فلسطيني پرداخت. دکتر چمران، در اين برهه، به چريکي مبارز تبديل شده بود که براي رهايي ستمديدگان سر از پا نمي شناخت. او گمشده خويش را در کوران مبارزه و سختي ، در ياري زجرکشيدگاني که زير سقف آسمان، فريادرسي جز خدا نداشتند و در همراهي رادمرداني که براي دفاع از حقوق محرومان جهاد مي کردند، يافته بود. تجربه لبنان، شخصيت چمران را آبديده تر کرد. او در لحظه لحظه مبارزه و در معرکه نبرد، خود را به پروردگار نزديک تر مي ديد. احساسي وراي توصيف، روح مبارزِ انديشمندي، چون شهيد چمران را، صيقل مي داد و به مقام بندگي باري تعالي نزديک تر مي کرد؛ همان احساسي که او درباره اش نوشته است: «خدايا! اکنون احساس مي کنم که در دريايي از درد غوطه مي خورم، در دنيايي  از غم و حسرت غرق شده ام، به حدي که اگر آسمان ها و زمين را و همه ثروت وجود را، به من ارزاني داري، به سهولت رد مي کنم و اگر همه عالم را عليه من آتش کني و آسماني از عذاب بر سرم بريزي و زير کوه هاي غم و درد مرا شکنجه کني، حتي آخ نگويم، کوچک ترين گله اي نکنم، کمترين ناراحتي به خود راه ندهم، فقط به شرط آن که ذکر خود را، ياد خود را و زيبايي خود را از من نگيري و مرا در همان حال به دست بلا بسپاري، به شرط آن که بدانم اين بلا از محبوب به من رسيده است تا احساس لذت کنم.»

در بحبوحه انقلاب

با آغاز انقلاب اسلامي ايران، شهيد چمران به حمايت از آن پرداخت. او در صدد بود با تعدادي از مبارزان لبناني، براي کمک به انقلابيون، راهي ايران شود که انقلاب اسلامي پيروز شد. شهيد چمران به ايران آمد. دوستان لبناني اش اصرار داشتند به لبنان بازگردد، اما نياز انقلاب اسلامي به امثال او و فرمان امام(ره)، باعث شد در ايران بماند. او که پس از 23 سال به ميهن بازگشته بود، تمام تجربه ها و توانايي هاي خود را در اختيار انقلاب نوپاي اسلامي قرار داد. او به دليل آشنايي با فنون نظامي و جنگ هاي چريکي، از سوي امام(ره)، به عنوان وزير دفاع منصوب شد و در وقايعي مانند حمله ضدانقلاب به پاوه، در کنار مبارزان و مجاهدان معدود شهر ايستاد و تا يک قدمي شهادت پيش رفت. شهيد چمران، نماينده مردم تهران در نخستين دوره مجلس شوراي اسلامي بود؛ با اين حال، با آغاز جنگ تحميلي، عنوان و سِمَت را رها کرد و به جبهه هاي جنوب شتافت. او ستاد جنگ هاي نامنظم را، در اهواز، تأسيس کرد. اين ستاد موفق شد با آموزش نيروهاي مردمي و استفاده از توان مهندسي و رزمي مبارزاني که توسط شهيد چمران سازماندهي شده بودند، سد محکمي در برابر دشمن بعثي ايجاد کند. او در هر عملياتي، پيشاپيش نيروها حرکت مي کرد، دلاورانه مي جنگيد و به ياري رزمندگان محاصره شده مي شتافت. اين شجاعت و درايت، شهيد چمران را به فرمانده اي دوست داشتني تبديل کرد. او در نبرد معروف «سوسنگرد»، زماني که براي نجات تعدادي از رزمندگان، به خيل عظيم نيروهاي دشمن حمله برده بود، مجروح شد؛ اما اين جراحت، از عزم او براي پايداري و مبارزه در راه حق، نکاست.

آخرين لحظات يک مبارز

سحرگاه روز 31 خردادماه 1360، «رستمي»، فرمانده منطقه «دهلاويه»، به شهادت رسيد. چمران، که از شهادت «رستمي» به شدت اندوهگين بود، همراه با فرمانده جديد، راهي منطقه شد. او با همه خداحافظي کرده  بود، با تک تک يارانش؛ حتي آنان را  که خواب بودند هم بوسيده  بود. شايد مي دانست لحظه اي که سال ها در انتظارش بوده، نزديک است. خودروي حامل چمران، با سرعت به سمت دهلاويه پيش مي رفت. در همين لحظات بود که او، بر روي کاغذي که به همراه داشت، نوشت: «اي حيات با تو وداع مي کنم؛ با همه زيبايي هايت، با همه مظاهر جلال و جبروت، با همه کوه ها وآسمان ها ودرياها وصحراها، با همه وجود، وداع مي کنم. با قلبي سوزان وغم آلود، به سوي خداي خود مي روم و از همه چيز، چشم مي پوشم. اي پاهاي من! مي دانم شما چابکيد؛ مي دانم که در همه مسابقه ها، گوي سبقت از رقيبان ربوده ايد؛ مي دانم فداکاريد؛ مي دانم که به فرمان من، به سوي شهادت، صاعقه وار، به حرکت درمي آييد، اما من آرزويي بزرگ تر دارم؛ من مي خواهم که شما، به بلندي طبع بلندم به حرکت درآييد؛ به قدرت اراده آهنينم، محکم باشيد؛ به سرعت تصميمات و طرح هايم سريع باشيد؛ اين پيکر کوچک، ولي سنگين آرزوها و نقشه ها و اميدها و مسئوليت ها را، به سرعت، به هر نقطه دلخواه برسانيد. در اين لحظات آخر عمر، آبروي مرا حفظ کنيد. شما سال هاي دراز به من خدمت کرده ايد؛ از شما مي خواهم، که اين آخرين لحظه را به بهترين وجه ادا کنيد. اي پاهاي من! سريع و توانا باشيد. اي دست هاي من! قوي ودقيق باشيد. اي چشمان من! تيزبين وهوشيار باشيد اي قلب من! اين لحظات آخرين را تحمل کن. اي نفس! مرا ضعيف و ذليل مگذار؛ تا چند لحظه بيشتر، با قدرت و اراده، صبور و توانا باش. به شما قول مي دهم که پس از چند لحظه، همه شما در استراحتي عميق و ابدي، آرامش خود را براي هميشه بيابيد و تلافي اين عمر خسته کننده و اين لحظات سنگين و سخت را دريافت کنيد. من، چند لحظه بعد به شما آرامش مي دهم.» چمران، با همان آرامش، به محل شهادت خود رسيد و دقايقي بعد، خمپاره اي به نزديکي او اصابت کرد و وي را به آرزوي ديرينش رساند.

مثل چمران بميريد

حضرت امام خميني(ره)، طي سخناني، درباره شهيد چمران فرمودند:«تعليم بگيريد از اين حوادثى که در دنيا واقع مى‌شود. شماها چند سال ديگر نيستيد در اين عالم، چمران هم نيست؛ چمران با عزت و عظمت و با تعهد به اسلام جان خودش را فدا کرد و در اين دنيا شرف را بيمه کرد و در آن دنيا هم رحمت خدا را بيمه کرد؛ ما و شما هم خواهيم رفت. مثل چمران بميريد.»

این گزارش تصویری حاوی تصاویر ناراحت کننده است.

در 31 خرداد 1360 خبری مهم فضای کشور را تحت تاثیر خود قرار داد؛ مصطفی چمران معاون نخست‌وزیر، وزیر دفاع و نماینده بنیانگذار جمهوری اسلامی در شورای عالی دفاع در مسیر دهلاویه به سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش به شهادت رسید. 

به گزارش مجله تاریخ فرادید، دکتر مصطفی چمران یکی از نیروهای تاثیر گذار در انقلاب اسلامی بود که زمانى در دوران مبارزات ملى‏ شدن صنعت نفت و پس از آن در دوران اختناق بعد از كودتاى 28 مرداد و ساليانى چند در آمريكا با تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان علیه رژیم شاه مبارزه می کرد.

او پس از قیام خونین 15 خرداد تصميم گرفت مسلحانه با رژیم شاه مبارزه کند و برای همین عازم مصر شد تا مدت دو سال دوره آموزش هاي چريکي و جنگ هاي پارتيزاني را بگذراند. چمران پس از آنکه با جمال عبدالناصر بر سر ناسيوناليسم عربي اختلاف پیدا کرد عازم لبنان شد و در آنجا آموزش دوره‌هاي چريکي به مبارزان ايراني را آغاز کرد. او شاخه نظامی جنبش "حرکت الحرمین" را همراه با امام موسی صدر پایه ریزی کرد.

همزمان با انقلاب اسلامی چمران با نظر امام (ره) به ایران بازگشت و در دولت موقت به عنوان معاون نخست وزیر به فعالیت پرداخت. او در همین دوران به آموزش نخستين گروه از رزمندگان سپاه پاسداران پرداخت.  

وی که نقش اصلی در ناکامی اقدامات جدایی طلبان کردستان را داشت پس از آنکه به عنوان وزیر دفاع منصوب شد ستاد جنگ های نامنظم 

را تشکیل داد و خود فرماندهی آن را در دست گرفت که تا زمان شهادتش نقش موثری در مقابله با دشمن ایفا می‌کرد.

چمران سر انجام در 31 خرداد 1360 در مسير دهلاويه به سوسنگرد در حالیکه از مناطق عملیاتی بازدید می کرد بر اثر اصابت تركش خمپاره به شهادت رسيد. او یک روز قبل از شهادت خود در اهواز و در جلسه شورای عالی دفاع برای آخرین بار شرکت کرد و پس از آنکه خبر شهادت فرمانده نیروهای دهلاویه "ایرج رستمی" را دریافت کرد به سرعت فرد دیگری را برای فرماندهی انتخاب و برای معرفی او شخصا عازم مناطق عملیاتی شد که در هیمن مسیر به شهادت رسید. عکس هایی که در زیر می‌بینید گزیده ای از آلبوم زندگی شهید چمران است که از جوانی تا تشییع پیکر او را در بر می‌گیرد. 

چمران پیش از سفر به امریکا

مصطفی چمران در جوانی

مصطفی چمران در جمع دوستان

در کنار ابراهیم یزدی و احسان شریعتی پس از مراسم تدفین دکتر شریعتی

در کنار همرزمان خود در جنبش "امل" در لبنان

با یکی از همرزمان خود در جنبش "امل"

چمران در میان هنرجویان هنرستان "جبل عامل" در لبنان

مصطفی چمران در کنار کودکان لبنانی

چمران در کنار یدالله سحابی، مهندس بازرگان، شهید رجایی، شهید باهنر و محمد یزدی در تهران

مرحوم سید احمد خمینی در منزل شهید چمران

دیدار سید احمد خمینی با خانواده چمران

سید احمد خمینی و پدر شهید چمران

چمران در کنار مرحوم بازرگان و آیت الله خامنه ای

چمران در دیدار نیروهای هوانیروز با رهبرکبیر انقلاب

شهید چمران، مرحوم بازرگان، ابراهیم یزدی و حافظ اسد

گفتگوی چمران با حافظ اسد

ملاقات شهید چمران با مقامات خارجی در دوران وزارت دفاع

ملاقات شهید چمران با مقامات خارجی در دوران وزارت دفاع

چمران و شهید رستمی(نفر سمت چپ) در مناطق عملیاتی

شهید چمران در خوزستان

شهید چمران در خوزستان

شهید چمران در خوزستان

شهید چمران در خوزستان

شهید چمران در کردستان

محل شهادت شهید چمران در مسیر سوسنگرد به دهلاویه

پیکر خونین شهید چمران پس از شهادت

مهدی چمران بر پیکر شهید مصطفی چمران

پیکر شهید مصطفی چمران پس از شهادت

پیکر شهید مصطفی چمران پس از شهادت

 غاده جابر همسر چمران به همراه فاطمه  (دختر شهید نواب صفوی) بالای پیکر شهید چمران

مراسم تشییع پیکر شهید مصطفی چمران